Subject: persbericht SRON
Date: Wed, 18 Aug 1999 13:52:24 +0200

PERSBERICHT

ISO satelliet detecteert signaal van ontbrekende materie

Nederlandse astronomen hebben voor het eerst aangetoond dat de
berekende maar nooit direct waargenomen materie in
sterrenstelsels voor een belangrijk deel uit moleculaire
waterstof (H2) bestaat. Deze conclusie hebben de onderzoekers
getrokken naar aanleiding van een analyse van opnames die
gemaakt zijn met de ISO satelliet (Infrared Space Observatory)
van de ESA. De NWO-Stichting Ruimte Onderzoek Nederland (SRON)
heeft zowel bij de ontwikkeling van de instrumenten aan boord
van ISO als bij de verwerking van de gegevens van ISO een
belangrijke rol gespeeld.

Direct na de ingebruikname van de satelliet in 1995 werd voor
het eerst warm moleculair waterstof in het centrum van een
sterrenstelsel aangetoond door dr. Edwin Valentijn (werkzaam bij
SRON en nu bij NOVA-Kapteyn Instituut ) en dr. Paul van der Werf
(Sterrewacht Leiden). De meeste astronomen dachten dat dit gas
te koud was of in te kleine hoeveelheden voorkwam om te kunnen
meten. Dezelfde onderzoekers hebben nu voor het eerst dit gas
ook in de buitenste lagen van een sterrenstelsel aangetoond. Het
gas bestaat uit wolken met een temperatuur van zo'n 170 Kelvin
en koelere wolken met een temperatuur van zo'n  80 Kelvin. Deze
hoge temperaturen had men niet verwacht en het is ook nog niet
duidelijk hoe zulke grote hoeveelheden gas verhit worden. Met
behulp van de temperatuur van het gas kan ook de gasmassa
berekend worden. De grootste verrassing van het onderzoek was
dat de massa van het waterstof heel dicht in de buurt van de
berekende ontbrekende massa komt. De massa is dus altijd
aanwezig geweest maar nog nooit eerder gemeten. Moleculair
waterstof zendt namelijk een zwak signaal uit wat alleen met ISO
kan worden waargenomen.

Het onderwerp van de ontbrekende of donkere materie in het
heelal heeft sterrenkundigen al jarenlang bezig gehouden.
Bepalingen van de massa's van sterrenstelsels gebaseerd op
gemeten draaisnelheden van de sterren en het gas in deze
stelsels, toonden aan dat er iets niet klopte. De massa was
namelijk veel groter dan men kon verklaren op grond van het
gecombineerde gewicht van de sterren en het interstellaire stof
aanwezig in het sterrenstelsel. Oftewel een groot deel van de
massa in het sterrenstelsel was dus niet zichtbaar of ontbrak
zogezegd. De nieuwste analyses wijzen erop dat in de schijf van
het sterrenstelsel NGC 891 deze donkere materie uit moleculair
waterstof bestaat.

NGC 891 is een sterrenstelsel dat op zijn kant staat en zo'n 30
miljoen lichtjaren van ons vandaan. Op acht verschillende
plekken is er gemeten: van het centrum van het stelsel tot in de
buitenste lagen. De aanwezigheid van moleculair waterstof in de
buitenste lagen is tot nu toe alleen voor dit sterrenstelsel
aangetoond. Toch denken de onderzoekers dat de resultaten ook
toepasbaar zijn op andere sterrenstelsels, omdat NGC 891 een
gewoon sterrenstelsel is dat veel op ons zonnestelsel lijkt. De
resultaten van dit onderzoek zullen in augustus gepubliceerd
worden in het "Astrophysical Journal - Letters".

ISO heeft van 1995 tot en met 1998 talloze astronomische
waarnemingen gedaan. Aan boord van ISO was een speciale
spectrometer, de SWS (Short-Wavelength Spectrometer), om
infrarood licht te analyseren. Deze spectrometer is uniek in
zijn soort en werkt bij een temperatuur dicht bij het absolute
nulpunt (3K). De SWS is vooral geschikt om spectrale lijnen waar
te nemen in het golflengte gebied tussen 2,4 en 45 micrometer.
Vanaf de aarde kan dit infrarode licht niet waargenomen worden
omdat het in de atmosfeer wordt geabsorbeerd. De SWS is
ontwikkeld en gebouwd door SRON in samenwerking met het Duitse
Max-Planck Instituut in Garching.

Specifieke informatie over dit onderzoek bij dr. Edwin Valentijn
(tel. 050-3634011, fax. 050-3636100, e-mail:
valentyn@astro.rug.nl) of dr. Paul Wesselius (tel. 050-3634038,
fax. 050-3634033, e-mail P.R.Wesselius@sron.nl).
Wetenschappelijke artikelen en illustraties (gif format) op
http://www.astro.rug.nl/~valentyn/h2.html

Stichting Ruimte Onderzoek Nederland (SRON) is een instituut van
de Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek (NWO)
en heeft vestigingen in Utrecht en Groningen. Nadere informatie
over SRON activiteiten bij drs. Margje Voeten (tel. 030-2538593,
fax. 030-2540860, e-mail M.M.Voeten@sron.nl) b.g.g. drs. Gerard
Cornet  (tel. 030-2535702, e-mail G.Cornet@sron.nl) of op de
SRON internetsite http://www.sron.nl

Utrecht, 18 augustus 1999